You are here

Talanga 'i he lea faka-Tonga

'Oku tau hange ha me'alele kuo pikisia hono fale tau'anga

Nuku'alofa, Tonga

'Etita,

Fakamolemole kae 'omai mu'a ha faingamalie he paenga talanoa ke toe fai atu ha fakalavelave hei'ilo na'a 'i ai hano 'aonga ki he tukunga 'oku tu'u ai hotau ki'i fonua. Ko e fakahoha'a 'oku taumu'a hangatonu pe ki he kau Fakafofonga Tau'ataina.

Ko e me'a mahu'ingna taha ki hotau fonua he momeniti ko'eni ke fai mo mou fokotu'u ho'omou Kanititeiti ki he Palemia, pea 'oku 'i ai 'a e tui 'a e motu'a ni 'oku 'ikai ko ha fili 'eni 'e faingata'a 'okapau te mou nofo 'i he 'ilo, taukei mo e maheni  ngaue. Mou kataki fai mo mou fakahoko 'a e mahino kae nounou kae fai mo tau mavahe mei he konga 'uluaki 'o e Fokotu'u Pule'anga. He kuo tau hange ha me'alele 'oku pikisia pe ia he pelepela 'o hono fale tau'anga te'eki a'u ki he hala.

'Oku 'i ai 'a e kau Minisita lolotonga 'iate kimoutolu pea 'oku 'i ai 'a e tui 'e toe ma'olunga ange 'enau taukei 'okapau te tau tauhi kinautolu he lakanga minisita. Mou nonga he tukunga koia kae 'ataa 'a e Palemia ke fakakaukau'i tau'ataina 'a e Tokoni Palemia he fakalukufua 'o e toko 25. 'Oua na'a mou siokita ke mou fakatautoloi 'a e fiema'u 'a e fonua ki ha laangilangi 'oku toe hulu atu.

'Oku toe 'i ai mo e fa'ahinga 'oku ngaue Fakapule'anga, ka 'e muimui atu iate kinautolu 'a e tukunga 'o e faifatongia na'a nau fakahoko he pule'anga. Ko e hiki mei he tu'unga ngaue Fakapule'anga ki he lakanga Minisita pe Tokoni Palemia ko e hiki ia 'oku lahi. Pea 'ofa 'oku 'ikai ko e 'ulungaanga siokita  'eni 'oku fai ai 'a e fakatoupikoi ke fai mo fokotu'u ha Palemia.

'Oku 'i ai 'a e ni'ihi iate kimoutolu kuo mou ma'u 'a e falala 'a e kakai mo tali ho'omou talafatongia na'e fakahoko ki he fonua. Ko e mahu'inga 'o e ta'u 'e 4 ko 'eni ko ho'omou tanumaki ha'amou taukei 'i he fatongia ko hono fa'u 'o e makatu'unga fakalao 'o e ungangaue ma'a hotau ki'i fonua. Fakamolemole ka ke fiemalie he sea 'o e Fale Alea 'o e fonua he ko e monu 'oku faka'amua 'e he tokolahi.  

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         'Oku 'i ai 'a e ongo me'a lalahi 'e ua na'e hoko ki hotau fonua, pea 'oku te'eki ai ketau ako mei ai: uluaki ko e 16/11. Ua, ko e hiki vahenga 60-70-80 'a e kau ngaue fakapule'anga. Kapau na'e 'I ai hao kaunga kiai pea 'e fehu'ia leva 'okapau ko e Fakafofonga koe pe 'oku fe'unga ke falalala atu 'a e fonua 'okapau 'e foaki atu ha lakanga taki kiate koe. Ka 'oku 'iai 'a e toka'i he kuo foaki atu 'e he kakai 'a e sea 'o honau Fale Alea kiate koe. Ko e laangilangi 'oku totonu ke ke puke ke fa'u ha 'epoki fo'ou ki ho'o mo'ui ke kauala hono hakeaki'i 'o e hotau ki'i fonua.

Tui 'a e Kavei Koula 'o e mo'ui fakamolale ko e taufatungamotu'a 'etau sivilaise  'o me'a 'aki ho sea he Fale Alea pea ke nonga ai. Ka foaki atu mo ha kakala pea tali loto fiemalie ko ho tufakanga. Kae 'oua na'ake siokita ke ke fakatautu'u 'a e fonua 'aki ha'o fiema'u kakala.

Faka'apa'apa atu,

'Inoke Fotu Hu'akau 

Comments

Malo Fotu. Tuku keta ki'i longolongoa'a pe, fakaaonga'i 'ofa 'a e nusipepani, pea mo 'etau a'usia kuonga 'o e temokalati ke pulusi mai 'etau ngaahi fakakaukau tu'a. Kuo pikisia 'etau me'alele ko e ngaue 'a Lavulavu. Na'e 'ikai tali 'e vahemotu 'a Lavulavu koe'uhi ko'ene heke holo hange ha feke. Hanga atu 'e hoku kainga 'oku mei 'uta Vava'u 'o fili 'a Lavulavu ke fakafofonga'i kinautolu. Ko e fili, ko e me'a tau'ataina pe 'a e tangata, ka 'oku 'ikai teu 'ilo pe koeha me'a 'oku hoko ki hoku kainga mei 'uta Vava'u. He ko e ta'inga atu e kakai ako lelei mo ngaue lelei 'i 'uta Vava'u, pea 'oku nau feohi he 'aho mo e po, pea ko honau ngaahi famili totonu ke fakafofonga'i kinautolu ki he Falealea, fili 'enautolu 'a Lavulavu na'e tuli 'e vahe motu. Ko e fokotu'utu'u 'a Lavulavu ke toe foki pe Palemia ki he kau nopele, pea 'oku 'ikai kovi, ka ko e fe nai e taimi te tau faka'aonga'i ai 'a e Konisitutone fo'ou, ke Palemia ha tu'a hei'ilo na'a nga'unu ai hotau fonua kimu'a. Na'atau kamata 'aki e nopele ke PM, fefe ke tau 'oange 'eni ke PM ha tu'a na'a toe lelei ange ai e pule'anga. Ko e me'a 'a Lavulavu 'oku fai ko e fakapelepela takai holo he tu'afale pea 'e pelepela kotoa ai mo e kau tama Tau'ataina. 'Asinga ai mo e toe 'alu atu kau tama Temokalati ia 'o toe teke me'alele ia kimui kihe me'a 'oku toe pelepela lahi ange. Ko e me'a ia 'oku pikisia ai 'etau me'alele, pea 'asinga ai he ko e 'model' 'o e 1900. Ko e me'a pe 'e hoko ko e toe foki pe Palemia ki he kau nopele, pea 'oku 'ikai kovi, he na'e polo'i pe kinautolu ke nau taki fonua, kae malo 'eni kuo fa'u konisitutone fo'ou, keta lave ai kitaua me'avale, pea 'oku totonu keta faka'aonga'i 'a e konisitutone fo'ou, ketau fili ha PM meihe kakai. He na'e mokoi pe kiai 'a Falelahi mo e hou'eiki.....SAIA.

Fakamalo atu kia ‘Inoke pea mo Saia ‘i he ‘omai e ngaahi fakakaukau ma’olunga ke tau sio kiai. ‘Oku ou fie ‘oatu ha’aku lave ki he’eku tui ko e ‘uhinga e me’a ‘oku tuai ai ‘a e fili e Palemia (PM) ko e kei vaivai ‘a e Sisitemi Paati [SP] ‘i hotau ki’i fonua.
Ne ongo ‘oku ‘i ai ‘a e tui (school of thought) ‘oku ‘ikai tonu ke faka-paati ‘a Tonga ka ko ‘etau nga’unu koeni he 2010 he finangalo ‘a Tupou V ke hiki hake 'a e tokolahi 'e kau fakafofonga e kakai 'o 17 mo tukuange mai ‘a hono mafai faka-politikale ki he kakai ‘o e fonua ke nau fili honau Palemia, memipa Kapineti mo e toenga e kau Fakafofonga he ‘ikai lava ke tau mavahe me ihe SP. Kuopau ke tau ngaue ‘aki SP tatau ai pē pe ‘oku tau sai’ia ai pe ‘ikai.
‘Oku ‘i ai pe ‘a hono lelei mo hono kovi ‘a e SP ka ko e taimi ‘oku ‘o hake ai ki he sikeili ‘o fua tautau ‘oku lahi ange ‘a e lelei ‘e ma’u ‘e he fonua kapau ‘e ngaue ‘aki ‘a e SP ‘i hono ‘ikai ngaue ‘aki.
Ko e Sisitemi Paati (Party System) ko e fu’u ‘apiako faka-politikale. ‘Oku ako’i ai ‘a e taki lelei, ‘ikai ke sio kita, fai totonu, mapule’i ‘a e kau fakafofonga Falealea (whip system), ngaue fakataha (Collective Ministerial Responsibilities), fatongia fakataautaha ‘a e Minista (Ministerial Responsibility) mo e ngaahi me’a ke he pe.
Koeha e me’a ‘oku tuai ai ke ma’u ha PM?
‘Oku taki taha ‘i ai pe ‘ene tali ka ko e tali ‘a e motu’a ni ko e tuai ke ma’u ha PM koe kei vaivai ‘a e Sisitemi Paati ‘i Tonga. Kapau na’e ‘osi tu’u fefeka ha toe Paati ‘e taha hange ko e Langafonua Tu’uloa tukukehe ‘a e Paati ‘a Hou’eiki kuo ‘osi mahino ‘ae PM ia he ‘aho 28 ‘o Novema ‘i he ‘osi ‘a e fili. Ko e kau Tau'ataaina 'e 7 ko e ngaahi fakafo'ituitui ia 'e 7 mo e ngaahi fiema'u kehekehe ia 'e 7 ke feinga'i ke nau ha'u 'o tu'u fakataha.
Faka’apa’apa Atu
Sione Tu’itavake Fonua
Taki e Paati Langafonua Tu’uloa