'Oku loi 'a e lau "Ko e pule fakaleveleva 'oku fakaleveleva 'e ne faihala"

'Oku tui e tokolahi 'o māmani kae tautautefito ki he kau tufunga Temokalatí ki he kupu'ilea 'iloa 'a Lord Acton 'o Pilitaniaa 'oku pehē, "Ko e Pule (Mafai) Fakalevelevaa 'oku Fakaleveleva 'e ne Faihalá (Absolute Power Corrupts Absolutely), 'o hangē nai ia ha kupu'ilea mei he Folofolá.  Pea kuo ngāue'aki 'e he kau Taki Temokalatí e kupu'ileá ni ke hokataoa'aki e Pule'anga Fakatu'í peá ke fakatonuhia'i'aki e feinga liliu Temokalatí.  'Okú ma fokotu'u atu ki he Tonga kotoa—'Oku  ta'emo'oni e lea ko 'ená 'i Tonga pea ko hono 'uhingá 'eni.

Tau 'uluaki vakai ki he tō folofola 'a Kingi Siaosi Taufa'ahau Tupou 1 'i he'ene huufi tuku e Falealea 1885 - ko e tokotaha na'a ne ma'u e mafai Fakaleveleva (Absolute Power) ka na'e 'ikai  siokita pe kākā 'ene pulé

"Ko e me'a 'oku ou kole atu kiate kimoutolú ke 'oua na'a takitaha feinga ke tufi 'a e me'a ma'ana, mo hono fāmili pē, kae manatu ko e Tonga koe, pea ko ho'o ngāue mei he 'Eikí ke ngāue ma'a Tonga. 'Oku 'ikai te u mā ke lea pehē kiate kimoutolu, koe'uhi ko'eni 'a e anga 'o 'eku ngāué.

"Ko e fiha ngofulu ta'u 'eni kuo mou mamata ki he'eku ngāué, pea 'ane fē ne u feinga ke ma'u ha me'a ma'a ku mo hoku fāmilí. 'Oku mu'omu'a taha mo mamafa taha pē kiate au 'a e lelei 'a Tongá 'i he lelei 'a 'aku mo hoku fāmilí.

"Pea ko ia 'oku ou faí 'oku ou kole ke mou fai, pea koia 'oku ne 'ofa 'iate aú ke ne muimui kiate au. Pea ke ne pehē 'ene leá 'o hangē ko 'eku leá.

"Kapau 'e 'ikai te u manatu ki Tonga, ke piki hoku 'eleló ki hoku 'ao'ingutú, 'o kapau 'e 'ikai te u hiki ma'olunga hake 'a Tonga 'i hoku fungani fiefia'angá."

Ko Makatu'unga ena 'o e Liliu Faka-politikale 'oku totonu ke fatu mei ai e Fakalelei Pule'anga 'o Tongá.

1)      Ko e Taki Anga Faka-sevaniti (Servant Leadership)—"Ko e me'a oku ou kole atu kiate kimoutolu," fakatokanga'i neongo ko e tō folofola ena a e Tu'i 'oku ne ma'u e Mafai Fakaleveleva (Absolute Power) ka 'oku faka-sevaniti 'e ne to'ongá, he 'oku ikai ke ne "tala" pe "fekau" pe "tu'utu'uni," ka 'oku ne "kole."  

Ko e 'ulungaanga ena oku totonu ke ma'u 'e kotoa 'o Tonga 'o tatau pē Kakai, Hou'eki, mo e Tu'i, 'a ia kuo tā sipinga mai'aki 'e he Tupou 1— ko e "Tu'i ka 'oku Anga-fakatu'a".

2)      Fakamahino e Uho e Palopalema Faka-politikale (Defining the Heart of the Political Problem) — "ke 'oua na'a takitaha feinga ke tufi 'a e me'a ma'ana, mo hono fāmili pē"

Ko e uho e palopalema faka-politikalé ko e palopalema fakaeloto (The heart of the political problem is a problem of the heart).  Ka 'oku 'ikai ko ha palopalema fakaefa'unga (systematic/structural problem) fakatatau ki he tui a Tupou 1. Pea ke liliu e lotó ke faka-sevāniti he taimi kotoa, 'e makatu'unga ia he vā mo e 'Otua.

3)      Fakamahino e Vete'anga 'o e Palopalemaa Faka-politikalee (Identifying the Political Solution) –"kae manatu ko e Tonga koe, pea ko ho'o ngāue mei he 'Eikí ke ngāue ma'a Tonga."

Koehā hono uhinga 'o e fakamanatu koeni e Tupou 1  ki he kakai Tongá ke nau manatu ko e Tonga kinautolu ? 'E lava nai ke ngalo 'i ha Tonga ko e Tonga ia? 

Ko e 'uhinga a Tupou 1 ki he Tonga Mo'oní ko e tokotaha kuo pau ke ne ma'u 'a e me'a lalahi e ua: 'Uluaki,  kuo pau ke ne ongo'i ko e fatongia 'oku ne fuá ko e fatongia mei he 'Eiki pea oku ne ngaue ki he 'Eiki pea 'oku ne taliui pe accountable ki he 'Eikí. 

"'Oku totonu ke taliui e tokotaha kotoa ki he Otuá."  Oku mu'omu'a e mateaki'i 'Otuá he mateaki'i fonuá. 

Me'apango oku fakatonulea 'e he Temokalati Tongá 'a e tō folofola ko 'ená 'o pehē tokua "kuo fakatoka 'e he Ha'a Tu'í 'a e fa'unga faka-temokālatí."  'Oku 'ikai ke ma tui pehee.  Ka 'oku ma tui ne fakatoka 'e he 'Uluaki Fā ha Fa'unga Pule'anga 'oku Makatu'unga 'ia Kalaisi. 

Ua, kuo pau "ke ne ngaue ma'a Tonga" ka e 'ikai ki ha Paati Faka-politikale pe ko ha Tui Faka-politikale Muli.

Ko e teolosia politikale (political theology) loloto 'ena.  Ko e pau ke tukulolo 'a e tokotaha ngāue faka-politikalé ki he 'Otua, pea ke ne ongo'i ko e ngafa oku ne ma'ú ko e ui mei he 'Otua ke ne ngāue ma'a Tonga.

Neongo ko 'ene tō folofola 'i Falealea ka ko e folofola ki Tonga kātoa.  Ko e Tonga Mo'oní 'i he lau a Tupou 1 ko e tokotaha oku 'apasia 'Otua mo ngaue ma'ae lelei fakalukufua.  Neongo ko 'ete tauhi 'ete ki'i fanau ka ko e tauhi ma'a e 'Otua pea ke nau hoko ko e tangata mo fefine ke nau ngāue ma'ae lelei 'a e fonuá.

Kaikehe, ko e lea ko ia 'a Lord Acton --"Absolute power corrupts absolutely"--ko e konga ia 'e ne tohi ne fai i 'Epeleli 1887 ki he 'Alekipisope 'Ingilani ko Mandel Creighton.  Ko 'ene ta'e tui ki he fakaanga'i 'e Creighton 'a e tō kitu'a hono tukuhifo'i  mu'á 'e he kau hisitōlia honau kuongá 'a e kau ma'u mafai he ngaahi kuonga kimu'á.  Pea ne fai 'a e tohi ni he ta'u 'e ua kimui mei he tō folofola ko 'ena 'a Tupou 1 he 1885.

Kapau ne 'i Tonga 'a Lord Acton he Falealea o e 1885, ne meimei pehé ni 'e ne leá, "In Christ, Absolute Power Serves Others Absolutely" pe "'Ia Kalaisi, ko e Pule Fakalevelevá 'oku Fakaleveleva 'Ene Faitotonú." 

Toki hoko atu ki he konga faka'osi e to folofola a Tupou 1 he uike kaha'u

Tevita Vaikona

Senituli Penitani