Tali ‘a Hon. Vakata ki he ‘ikai pouipou’i ‘e he kau taki lotu ‘a e CEDAW

 ‘Oku fakatokanga’i makehe ‘e he ‘Eiki Minisita ki he Ngaahi Ngaue Faka-lotofonua, Hon Sosefo Fe’aomoeata Vakata ‘a e vakai ‘a e Fakataha’anga Fakafonua ‘a e Kau Taki Lotu ki he Konivesio ke ta’ofi ‘a hono faikehekehe’i ‘a e kakai fefine (CEDAW), ‘a ia na’e tukuange mai he ‘aho 4 ‘o Me 2015.

‘Oku hounga’ia ‘a e ‘Eiki Minisita ‘i he kei fie kaunga fononga ‘a e Hou’eiki Taki Lotu pea mo e Pule’anga, ‘i hono malu’i mo tokangaekina ‘a ‘Ene ‘Afio, Kingi Tupou VI pea mo e Hou’eiki mo e Kakai ‘o e Fonua.

Koia ai, ‘oku ‘oatu ‘a e fakamalo’ia’i ‘a e vakai ‘a e Hou’eiki Taki Lotu ki he kaveinga mahu’inga ni, pea mo e fakatoka kuo fai mai mei he Fungavaka ‘o e Lotu.

‘Oku tali mo e loto hangamalie ‘e he Pule’anga ‘a e poupou ‘a e Hou’eiki Taki Lotu ke ta’ofi koia ‘a hono “fakaehaua ‘o e kakai fefine” pea mo ‘enau fakaha ‘enau “tui ta’etoeveiveiua ki hono faka’apa’apa’i ‘a e ngeia mo e langilangi ‘o ha’a fafine ‘o taau mo e Lotu”, pea mo ‘enau loto mo e faka’amu ke “foaki ‘a e faingamālie kotoa pe ‘oku malava ke foaki ki he kakai fefine ‘o fakatatau ki honau tufakanga kuo foaki ‘e he ‘Otua kiate kinautolu”.

‘Oku tali mo e loto hangamalie ‘e he Pule’anga ‘a e poupou ‘a e Hou’eiki Taki Lotu ki hono  fokotu’u ‘e he Pule’anga e ngaahi fakangatangata (reservations) ki he ngaahi Kupu e ni’ihi ‘o e CEDAW ‘o kau ai e:

- Kupu 10(h) mo e 12(1) fekau’aki mo e fakatoo tama, pea mo e;

- Kupu 16 fekau’aki mo e mali ‘a e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine.

Pea ‘oku tali mo e loto hangamalie  ‘e he Pule’anga ‘a e tu’utu’uni ‘a e Hou’eiki Taki Lotu ‘oku ‘ikai kenau poupou ke fakamo’oni ‘a e Pule’anga ki he Konivesio ni ‘o makatu’unga ‘i he ngaahi ‘uhinga ni ‘e tolu:

- ‘Ikai kenau poupou ki he tu’unga tatau ‘a e tangata mo e fefine (Gender Equality) koe’uhi tokua ‘oku ‘ikai ko ha Tau’ataina Faka-’Otua (God-given freedom or right) pea ko e taumu’a foki ia ‘o e CEDAW ke tu’unga tatau ‘a e tangata mo e fefine;

- ‘Ikai kenau poupou ki hono ‘oange e faingamalie tatau ki he tangata mo e fefine (Equal Opportunity), ka ‘oku nau tui mo poupou ‘oku totonu ke foaki ‘a e faingamalie kotoa pe ‘oku malava ke foaki ki he kakai fefine ‘o fakatatau ki honau tufakanga kuo foaki ‘e he ‘Otua (Equal Opportunity according to God-given abilities).

Neongo ‘enau poupou ki he fokotu’u ‘e he Pule’anga e ngaahi fakangatangata (reservations) ki he Kupu 2, 10(h), 12(1), 14(2)(a) mo e 16, ka ‘oku nau tui ko ‘etau tali e talite ko eni, ko e matapa ia ke tali kotoa mo e ngaahi Kupu kuo tau ‘ai ki ai ‘etau ngaahi fakangatangata (reservations), pea ‘oku ‘ikai ai kenau poupou ki he fakamo’oni ‘a e Pule’anga ki he Konivesio ni.

Neongo na’e faka’amu ‘a e Pule’anga ke kei hokohoko atu ‘a e fofola ‘a e fala ke hoko atu ‘a hono talanga’i ‘a e kaveinga ni pea mo e Hou’eiki Taki Lotu, pea ko e femahino’aki ia na’e tutuku’aki ‘a e fakataha ‘a e Hou’eiki Taki Lotu pea mo e kau fakafofonga ‘a e Pule’anga, ‘i he ‘aho 9 ‘Epeleli 2015,  ka ‘oku mahino’i pe ‘a e fili mo e tau’ataina ‘a e Hou’eiki Taki Lotu kenau fakaha honau loto mo e fakakaukau ‘i he taimi ‘oku nau fiemalie ki ai.

‘Oku ‘ikai ko e taumu’a mo e laumalie fie ngaue ia ‘a e Pule’anga kene fakamalohi’i ha fungavaka ‘o e Fonua kene tui tatau pea mo e tali kakato ma’u pe ‘a e fakakaukau mo e fokotu’utu’u ‘a e Pule’anga. ‘Oku mahino’i lelei ‘e he Pule’anga ‘e ‘ikai ke tui tatau ma’u pe ‘a e katoa ‘a e ngaahi Fungavaka mo e Pule’anga.

Ko e taumu’a mo e laumalie fakahoko fatongia ‘a e Pule’anga ‘oku fakahoko ia ‘i he malumalu hono fatongia faka--Konisitutone mo faka-lao ke pule mo faitu’utu’uni kihe ngaahi ngaue faka-Pule’anga ‘a e Fonua (governing power), ‘i he tui mo e taukave, ko e ngaahi tu’utu’uni kotoa ‘oku ne fakahoko, ‘oku ne fakahoko ke ma’u ‘a e lelei taha ma’ae kotoa ‘a e Hou’eiki mo e Kakai ‘o e Fonua (public interest), pea ke vahevahetatau ‘a e ngaahi lelei koia ki he taha kotoa pe (equity), ‘o a’u kiha tu’unga ‘oku ‘ikai ke faikehekehe’i, li’ekina pe tukuhausia ha tangata pe fefine ‘oku ne nofo ‘i he malumalu ‘o e fuka ‘o Tonga (equality).

'Oku tui pea poupou kakato e Pule’anga ki he tu’unga tatau ‘a e tangata mo e fefine (Gender Equality) pea ko e taumu’a foki ia ‘o e CEDAW. ‘A ia ‘oku tui ‘a e Pule’anga ‘oku lava lelei ‘e he fefine ‘o fai e ngaahi fatongia kotoa pe ‘oku fai ‘e he tangata, ‘o kau ai e fatongia taki. Fakatatau ki he fakamatala na’e tuku mai ‘e he Hou’eiki Taki Lotu he ‘aho 4 ‘o Me 2015, ‘oku ‘ikai ke nau poupou ki ai. ‘Oku tui e Hou’eiki Taki Lotu, na’e ngaohi e tangata ke ne taki  mo malu’i e famili ‘o kau ai ‘a e fefine/uaifi, mo e fanau, pea na’e ngaohi e fefine ke taliangi mo fakaongoongo ki he tangata ko e ‘ulu ‘o e famili. 

‘Oku tui pea poupou kakato e Pule’anga ki hono ‘oange e faingamalie tatau ki he tangata mo e fefine (Equal Opportunity) - faingamalie ako, faingamalie ngaue, faingamalie ma’u koloa (tukukehe e totonu ki he kelekele tukufakaholo), faingamalie taki (tukukehe e Taloni mo e ngaahi hingoa mo e tofi’a faka-nopele tukufakaholo). Fakatatau ki he fakamatala na’e tuku mai ‘e he Hou’eiki Taki Lotu he ‘aho 4 ‘o Me 2015, ‘oku ‘ikai kenau poupou kiai. ‘Oku tui ‘a e Hou’eiki Taki Lotu ‘oku totonu ke foaki ‘a e faingamalie kotoa pe ‘oku malava ke foaki ki he kakai fefine ‘o fakatatau ki honau tufakanga kuo foaki ‘e he ‘Otua. ‘Oku hanga ‘e he fo’i fakangatangata,”..’o fakatatau ki honau tufakanga kuo foaki ‘e he ‘Otua”, ‘o fakamahino mai ‘oku loto e kau Taki Lotu ke fakangatangata pe e ngaahi faingamalie ‘oku ‘oange ki he kakai fefine ki he ngaahi mala’e na’e ngaohi kinautolu ki ai, hange ko e feime’atokoni, tauhi fanau, mo e koka’anga mo e lalanga.

‘Oku tui ta’etoeveiveiua e Pule’anga ‘oku malu pea ta’emauea e ngaahi fakangatangata koia kuo ne fokotu’u ki he Kupu 2, 10(h), 12(1), 14(2)(a) mo e 16 ‘o e CEDAW, he ‘oku ‘i he ‘aofinima ‘o e Pule’anga Tonga pe ‘e taha ‘a e mafai fakalao mo fakapolitikale ke ne fakafoki pe liliu e ngaahi fakangatangata (reservations) koia. ‘Oku ‘ikai ha mafai fakalao pe fakapolotikale ‘o e Pule’anga Fakatahataha ‘a Mamani (United Nations), pe ko hono kau memipa fakafo’ituitui, kenau fakamalohi’i ‘a e Pule’anga Tonga ke ne fakafoki pe liliu e ngaahi fakangatangata ni (reservations). Fakatatau ki he fakamatala na’e tuku mai ‘e he Hou’eiki Taki Lotu he ‘aho 4 ‘o Me 2015, ‘oku nau tui ko ‘etau tali e talite ko eni, ko e matapa ia ke tali kotoa mo e ngaahi Kupu kuo tau ‘ai ki ai ‘etau ngaahi fakangatangata (reservations), pea ‘oku ‘ikai ai kenau poupou ki he fakamo’oni ‘a e Pule’anga ki he Konivesio ni.

Koia ai, ‘oku faka’apa’apa ‘a e Pule’anga kihe vakai ‘a e Hou’eiki Taki Lotu, ka ‘oku ne kei tui ta’etoeveiveiua, ko e faingamlie mahu’inga eni ke fakaha mo fakapapau’i ai ‘e Tonga ki mamani lahi ‘a ‘ene taumu’a ngaue faka-molale, mo e loto mo e faka’amu, ke ta’ofi ‘a e ngaahi founga ‘oku fakafaikehekehe’i’aki ‘a e hou’eiki fefine ‘i Tonga ni, tukukehe pe ‘a e ngaahi faka-ngatangata kuo ‘osi fakaha mahino, felave’i mo e totonu ki he Taloni, ngaahi hingoa mo e tofi’a faka-nopele tukufakaholo, pea mo e hohoko kihe kelekele tukufakaholo, pea ‘e ‘ikai ke ngaue’aki ‘a e Konivesio ke faka-ngofua ‘a e fakato-tama mo e mali ‘a fefine mo e fefine, pe mali ‘a tangata mo tangata.

‘Oku loto foki ‘a e Pule’anga ke fakamanatu kihe Hou’eiki mo e kakai ‘o e Fonua, ‘oku ‘ikai ke taumu’a ‘a e Konivesio ke veteki ‘a e Folofola Mo’ui ‘a e ‘Otua, pe tene veteki ‘a e taufotunga motu’a ‘o e Fonua pe ko e fa’unga hotau ngaahi loto fale.

Ko e Konivesio ko’eni ‘oku ne tokanga ke ta’ofi ‘a e fakafaikehekehe’i ‘a fefine ‘i he ngaahi mala’e ko ‘eni:

- Ngaahi lao, fakamaau’anga, ngaahi-potungaue mo e ngaahi kautaha kotoa (kupu 2);

- Foaki ‘a e ngaahi totonu ‘a e tangata mo e ngaahi tefito’i tau’ataina (kupu 3);

- ‘Ulungaanga faka-sosiale mo faka-tukufakaholo ‘oku faka-tefito ‘i he tui ‘oku mo’ulaloa ‘a e kakai fefine pe ma’olunga ange ‘a e kakai tangata pe ngaahi tui ‘oku ma’u hala fakalukufua fekau’aki pea mo e ngaahi fatongia ‘a e kakai fefine mo e kakai tangata (kupu 5);

- Hono fetuku fufuu ‘a e kakai fefine pea mo hono ngaue’aki ‘a e kakai fefine kenau nguae pau’umutu (kupu 6);

- Ngaahi ngaue faka-politikale mo faka-pule’anga (kupu 7);

- Fakafofonga’i ‘a e Pule’anga ki mamani lahi pea mo kau ‘i he ngaahi ngaue ‘a e ngaahi kautaha faka-mamani lahi (kupu 8);

- Faka’ataa ‘a fafine ke ma’u, liliu pe tauhi ‘ene tangata’ifonua (nationality) (kupu 9);

- Ako (education), mo e ngaahi makatu’unga ke ako tatau pea mo e faingamalie ‘oku ma’u ‘e he kakai tangata (kupu 10);

- Ma’u ngaue (employment), ke tatau mo e ngaahi faingamalie ‘oku ma’u ‘e he kakai tangata, tautautefito ‘i he taimi ‘oku nau feitama pe fa’ele ai (kupu 11);

- Ngaahi ngaue ke tauhi ‘a e mo’ui lelei (health care), mo e faingamalie ke ma’u ‘a e ngaahi ngaue ke tauhi ‘a e mo’ui Lelei, kau ai ki hono fakakaukau’i ‘o e famili (family planning) (kupu 12);

- Mo’ui faka-ekonomika pea mo faka-sosiale, ‘o kau ai ‘a e ngaahi totonu ki he me’a’ofa ki he family (family benefits), no pangike, mokisi, pea mo kau atu ki he ngaahi va’inga, sipoti ‘i he mo’ui faka-‘ulungaanga (kupu 13);

- Ngaahi ngaue ‘i he ngaahi kolo ‘i ‘uta pea mo e ngaahi tukuimotu, pea kenau kau ki hono fakalakalaka’i ‘a e ngaahi kolo ‘i ‘uta mo e ngaahi tukuimotu, kau ai ‘a e totonu ke: fakahoko ‘a e ngaahi ngaue fakalakalaka ‘i he ngaahi fungavaka kotoa; ma’u ‘a e ngaahi ngaue ki hono tauhi ‘a e mo’ui lelei; ngaahi polokalama ke malu’i ‘a e tu’unga faka-sosiale; ako; ngaahi ngaue fetokoni’aki ‘i he ngaahi kolo; ngaahi ngaue ‘a e kolo; ma’u ha faingamalie ke no ke ngoue, mo tu’uaki atu, tekinolosia pea ke ma’u ‘a e kelekele (kupu 14);

- Mala’e ‘o e ngaahi ngaue faka-sivile, tautautefito ki he totonu ke kau atu mo fa’u ha aleapau, pea mo hono pule’i ha koloa, pea kenau fefononga’aki tau’ataina ‘i he Fonua, pea fili ‘a e feitu’u kenau nofo ai (kupu 15)

- Totonu ke fili hono mali pea mo fa’u famili, ‘o tatau pea mo e ngaahi totonu ‘oku ma’u ‘i he fonua koia ‘e he tangata ke mali (kupu 16).

‘Oku fakatauange e ‘Eiki Ministaa ki he Ngaahi Ngaue Fakalotofonua, Hon Sosefo Fe’aomoeata Vakata, ‘e kei  tukumai ‘e he Hou’eiki Taki Lotu ha faingamalie ki he Pule’anga ke hokohoko atu ai talatalanoa ki he kaveinga mahu’inga ni.