PM to trim govt expenses, starting from top

'Oku ai 'a e loto fiefia he fakakaukau ke tu'usi 'a e ngaahi fakamole, mo lava ke tau mo'ui pe 'i hotau ivi fakapa'anga. 'Oku 'i ai mo e fiefia he uki ke toe hiki'i 'a e tu'unga fakahoko fatongia 'a e kau sevaniti sivile. Ka 'i he taimi tatau ko e fehu'i - pe 'e lava 'o sustain (lele fuoloa) 'a e fakakaukau ni. 'Oku ne hilifaki 'a e kavenga lahi, fika 'uluaki pe, ki he uma 'o e kau minisita mo e kau CEO.

Ka ko e me'a 'oku fakafiefia 'aki, he 'oku uki ki he kalusefai fakafo'ituitui 'a e kau minsita mo e kau taki 'o e ngaue fakapule'anga, 'o hangee ko e tu'usi 'enau ngaahi fakamole angamaheni faka-e-tu'unga pule. Kaikehe ko e pole fakafo'ituitui, ka 'oku 'i ai 'a e fakanonga ai, he 'oku kei lahi fe'unga pe 'enau vahenga ke fuesia eg. 'utu 'enau ngaahi me'alele etc. Ko e ui ia na'e tali koau ki ai 'a e kau taki 'o e Kapineti, pea ko e toki tesi mo'oni 'eni.

Ka ko e fakafiefia, he'e taimi si'i 'a e kalusefai, ka 'e vave ni mai ha 'asi hono ola lelei. Kaikehe 'oku totonu ke 'oua 'e tu'usi 'a e ngaahi sevesi ia 'oku matu'aki mahu'inga, hangee ko e ngaahi faito'o, taimi ngaue overtime 'a e toketa he po'uli, kau polisi, etc ki he ngaahi keisi fu'u fiema'u. Ke 'oua 'e hanga 'e he tu'usi 'o uesia 'a e ngaahi core functions 'a e Pule'anga ki hono kakai. 'Ikai ngata ai, 'e to'a pe 'a e kau Minisita ke nau tali he ko honau ui faka-politikale. Ka 'oku fiema'u ke kei tauhi pe 'a e ngaahi va'a hange ko e taumalu'i fonua ke kei lava 'o tu'usi 'enau fakamole kae kei lava ke nau fiemalie pe ki ai.

Taimi tatau, 'oku 'i ai hotau ngaahi va faka-vaha'apule'anga. 'Oku totonu ke tau kau atu ki he ngaahi fakataha lalahi 'i muli, pea 'e pau ke fai 'a e folau ki ai. Koe'uhi ke 'oua 'e 'asi 'oku isolate 'a Tonga mei he toenga 'o e kolope. Ko e kuonga 'eni ia 'oku 'ikai toe lava ha fonua 'o mo'ui pe 'iate ia 'o tatau he va faka-'ekonomika mo ha toe va faka-vaha'apule'anga. Pea 'oku fu'u fiema'u ke tauhi mo tau kau he pue he ngaahi forums faka-vaha'apule'anga 'oku mahu'inga ke tau kau ki ai.

Kaikehe, ko e fa'ahinga cost cut pehe ni, ke 'oua pe 'e toe fakaveiveiua, he ka 'ohovale ange kuo ai ha kau Minisita 'e 'ikai ke nau muimui ki he tu'utu'usi ko 'eni, 'e matu'aki fakalanga ai ha ta'efalala pea 'e 'imisi kovi 'aupito ia ki he Pule'anga 'o Akisli. Ko e toki fai foki ki mui ni mahalo he 1990 tupu 'a e ngaue'aki 'e he kau Minisita mo e kau CEO 'a e me'alele pule'anga pea 'utu 'e he Pule'anga, ka na'e ikai ke pehee ia he 1980 tupu pea kimu'a ai.

'Oku 'i ai 'a e tui ka 'i ai ha ki'i ma'anu'anu hotau vaka, 'e ki'i fakangaloku leva 'a e ngaahi cost cut pehe ni, 'a ia ko e founga 'eni ia 'oku ngaue'aki he ngaahi pule'anga lahi. 'O 'ikai 'uhinga ko e tu'unga faka-minisita, ka ko e 'uhinga ke 'oua 'e nono'o ai 'a e ngaue mahu'inga 'oku nau fai. Pea ke ai ha ola. He 'oku pau ke invest ha me'a, kae ma'u ha me'a. Ka ki'i ma'anu pe, pea toe review leva 'o 'ai ha measures 'oku ki'i fakafaingamalie ange ai ki he ngaue 'a e Pule'anga, hangee ko e 'ange ha 'utu pau fakamahina, pea ka toki laka ai, pea taki taha 'utu leva 'ene me'alele etc mo faka'ataa 'a e ngaue overtime ke fakakakato 'a e ngaahi ngaue matu'aki fu'u mahu'inga etc... He'e taimi si'i 'a e feilaulau, ka 'e vave ni mai 'a e 'asi hono ola lelei, pea 'oku 'i ai 'a e 'amanaki lelei 'e ki'i ma'anu ange hotau vaka, pea 'i he taimi tatau ke fiefia 'a e kau ngaue faka-Pule'anga..... TU'ANAKI..

'Oku totonu ke tu'usi 'a e ngaahi fakamole ki he ngaahi me'a koia 'oku 'ikai ke fiema'u. Ngaahi fakamole noa'ia. Ko hono 'uhinga he 'oku 'ikai ke totonu, pea na'a faifai kuo mate ai e pule'anga. Pea kapau ko hono tu'usi 'o e ngaahi ngaue ia 'oku totonu ke fai ke fakalaka ai e pule'anga, pea 'oku totonu ke tuku he 'e 'alu fakaholomui ai e pule'anga......SAIA