'Etita,
Tala mo Kapui mo Ha'a Vavanga, kae 'ofa ke 'ata ke u mata vaka piki vaka, 'i he tapinga 'a maama he tu'angalu e 'Otumotuanga'ofa, he kuo kaina kehea 'e he matangi taulua 'o e fakanafala.
'Oku ou fie fakamatala atu ki he 'aho mahu'inga taha ki he fa'ahinga kakai pe kalasi 'oku 'iloa he Kingdom of Tonga ko e Ha'a Me'avale pe ko e Kainanga e fonua. Tokua 'oku pehe 'e he ni'ihi na'a nau fuofua tohi hotau hisitolia na'e kamata mei he 950 T.S 'a hono nofo'i 'e hotau matakali 'a e ngaahi 'otu motu 'o Tonga. Pea ko e fuofua Tu'i leva ko 'Aho'eitu, 'a ia ko e 'alo ia e taha hotau ngaahi 'otua mu'a 'oku pehe tokua na'e 'afio 'i langi, ko Tangaloa 'Etumatupu'a. Kaikehe talu mei he 950 T.S ki he 'aho 27 'o June 1826 mo e 'ikai ke 'i ai ha laumalie ia 'o Ha'a Me'avale pe Kainanga e fonua.
'A ia teu pehe ko e 'aho 27 'o June 1826, ko e ngata'anga ia e kuonga motu'a pe kuonga fakapo'uli 'o Tonga, kae hoko e 'aho 28 'o June 1826 ko e kamata'anga ia e kuonga fo'ou pe kuonga maama 'o Tonga 'o a'u mai ki he ngaahi 'aho ni. Pea 'oku makatu'unga ia mei hotau hisitolia, 'oku pehe ko e 'aho 'eni na'e tu'uta mai ai e Lotu Kalisitiane, 'a e 'oku kei tu'uholoaki mai he ngaahi 'aho ni, 'o 'ikai koia pe ka kuo ta'imalie ai 'a Ha'a Me'avale mo e Kainanga e fonua he talanoa fakaofo, ta 'oku 'ikai ko e hako pe 'o 'Aho'eitu na'e 'i ai honau laumalie, ka 'oku nau kau mo kinautolu he ma'u laumalie, pea 'oku 'ikai ke ngata pe 'i Taimi ka 'oku a'u ia ki 'Itaniti.
Ko e me'a fakaloloma he 'oku 'ikai ke fakamahu'inga'i ia 'e he fa'ahinga ko'eni. Ko e ki'i fakamo'oni 'eni kiai, na'aku lele holo 'i he ngaahi uike kuo maliu atu 'i Melipoane ni mo ha tohi fakaafe ki he ngaahi fai'anga lotu ke nau kau mai mu'a ki ha fakataha ke fokotu'utu'u ai ha fa'ahinga polokalama ke fakamanatu'aki 'a e fu'u 'aho mahu'inga ni. Me'apango ko e fai'anga lotu pe 'e tolu na'a nau tali mai ki he ki'i fakatangi. Pea na'e fai hono fehu'ia pe, Kohai au ke u 'alu holo mo e fo'i fakakaukau koia? Ko 'eku tali ko e taha au e hako e kakai koia na'e taku 'oku 'ikai ke 'i ai ha mau laumalie, kae talunga mo e Lotu Kalisitiane kene foaki mai homau laumalie. Pea ko e 'uhinga ia 'oku mahu'inga ai kiate au.
Kapau te tau sio ki hotau hisitolia, kapau na'e 'ikai e 'aho 28 'o June 1826:
...· He 'ikai ha 'Uluaki Fa
...· He 'ikai ha Lao Vava'u ia (Kau Nopele)
...· He 'ikai ha Tau'ataina 1862
...· He 'ikai ha Konisitutone 1875 mo e ha fua.
Ka ko e me'a tepu ko e 'i ai e laumalie 'o Ha'a Me'avale pe Kainanga e fonua. Kapau koia ta 'oku 'ikai ke toe 'iai ha kehekehe ia he kuonga 'o e Kalisitiane. Ko e me'a pe tene fai hotau fakafaikehekehe'i ko e anga 'etau fakakaukau. 'A ia 'e anga pehe ni leva, 'e tonu ange 'a e fakakaukau 'a e tokotaha 'oku lahi 'e ne taukei 'i he tokotaha 'oku si'isi'i 'ene taukei.
Kaikehe ko e anga pe 'ena e vakai ki he Tala hotau fonua pea kapau 'oku hala te u lau ko e fakakoloa hano fakatonutonu mai 'eku ma'u hala.
Faka'apa'apa Atu
Manu-vakai e Kolosi Saute
suniamafileolatu [at] hotmail [dot] com
