'Etita,
Holo pe mu'a e vahevahe kae tuku mu'a ke u hao atu 'o fakalavelave ki he fokotu'utu'u kuo vahevahe mai tokua ko e visone ki he fakalelei'i 'o e tu'unga 'oku 'i ai hotau ki'i fonua 'oku tau 'ofa ai'.
"On September 29th 2007, Transparency International, the global coalition against corruption released its 2007 Corruption Perceptions Index (CPI) in which Tonga was ranked 175 out of 180 countries."
'Oku ha 'i he fakamatala 'i 'olunga' 'a e fakamatala ki he tu'unga 'oku 'i ai 'a e pule'anga Tonga 'i he fakahokohoko 'o e ngaahi fonua 'e 180 'a ia 'oku fika 175 ai a Tonga 'i he me'a ko e movetevete, ta'emaau ("corruption") pea ko ia kuo fokotu'u ai ha polokalama mei he ngaahi tafa'aki kehe kehe 'o e pule'anga ke nau fekumi mo tokoni 'i he feinga ke ta'ota'ofi 'a 'ene hoko' 'o hange koia kuo tau sio ki hono fua' 'i he tu'u fakamamani lahi'.
"Transparency International...s CPI was first published in 1995 and is focused on corruption in the public sector. It defines corruption as the abuse of public office for private gain. Surveys used for its compilation have questions that
relate to misuse of public power for private benefit such as bribery of public officials, kickbacks in public procurement, embezzlement of public funds or questions that probe the strength of anti-corruption policies."
Te tau pehe nai ko e fokotu'utu'u mo e fakamatala ko'eni 'i 'olunga' 'oku fihia ai e tokotaha kotoa pe 'o kau ai e kau fakafofonga 'o hange ko e THRDM mo e ngaahi kulupe kehe kehe? Ko hono ngaue hala 'aki e tu'unga ngaue ke ma'u ai ha
fakalaka fakafo'ituitui, ("the abuse of public office for private gain"). Ko e ngaue hala 'aki e malohi 'o e tu'unga pe fatongia' ke tohoaki'i 'aki 'e kakai pea pehe ki he kau ngaue fakapule'anga 'oku nau lolotonga 'i he ngaue'anga 'a e pule'anga mo 'enau fuakava' ke nau fetuku ki tu'a e ngaahi me'a lilo' ke ngaue'aki 'i hono fetuku holo e ngaahi fakamatala ke maumau'i 'aki e pule'anga pe ha takimu'a. ("misuse of public power for private benefit such as bribery of public officials, kickbacks in public procurement, embezzlement of public funds or questions that probe the strength of anti-corruption policies."
'Oku mahino 'i he fakamatala ko'eni' ko e natula 'eni na'e fai 'aki 'a e teke 'o e tukungaue' 'a e kau ngaue fakapule'anga' (PSA) pea pehe foki ki he fakaloto'i 'o e kakai ke nau nofo 'i Pangai Si'i he ngaahi uike lahi kimu'a pea hoko e 1611.
Kapau te tau sio ki he ngaahi to'onga ko'eni' 'e mahino ngofua pe taa ko e "ta'emaau mo e movetevete' (corruptions) 'o ha pule'anga pe fa'ahinga kulupu, ngaue'anga 'oku malava pe ke hoko mei he ngaahi va'a kehe kehe 'o e fakalukufua'
'i he fa'ahinga kulupu pe pule'anga koia'.
'Oku ou tui kapau te tau fehu'i pe koeha 'oku movetevete ai mo ta'emaau ha pule'anga, 'e mahino ngofua pe 'oku tupe pe mei he kakai 'oku nau fakaanga'i e pule'anga pea mo e kakai 'oku nau lolotonga nofo 'i he loto'i ngaue' ka 'oku nau tu'u fakahemanga pe mo fakangalingali. Pea kapau te tau fekumi kihe ngaahi pule'anga kuo nau movete' 'e ma'u e kupesi tatau pe 'o e founga angafai'.
Fakamalo lahi kihe Palemia mo 'ene kau ngaue' he ko e ki'i taimi nounou kuo tau maliu mei ai', 'oku mahino 'aupito 'a e laka ki mu'a 'a e fakalelei fonua'. Ko e palopalema 'oku hoko 'i he lolotonga' ko e 'ikai poupou e kakai fakaanga' ki he ngaahi polokalama 'oku fai e feinga ke fakalelei'i 'aki e ngaahi ta'emaau mo e movetevete, ka kuo toe tu'u e kakai tatatu pe na'a nau fakaanga ke launga 'o hange koia kuo 'asi mei 'i he launga'i e mamafa 'a e Tute', mo e fetuku me'akai kakano'i manu mei muli' pea pehe kihe maumaulao 'o e 'ikai totongi e ngaahi tukuhau 'a e ngaahi kautaha fakatupu koloa'.
'Oku totonu ke manatu'i 'e he kakai 'o e fonua' ko e tau'ataina ko e tauhi 'o e Lao' pea koia 'oku ne pukepuke 'a e ma'uma'uluta 'o ha fonua ka 'oku 'ikai ko e fa'iteliha no'ia pe mo e takitaha kumi 'ene totonu.
Malo e ngaue
Moimoiangaha
Joshua [dot] Nehasi [at] AlaskaAir [dot] com
