You are here

Talanga 'i he lea faka-Tonga

Ko e Kapineti fakataimi

Auckland, New Zealand

‘Etita,

He  ‘ikai hala ka tau pehe ko e Kapineti Fakataimi ‘oku tau ma ‘u he ‘aho ni. Ko ha Kapineti ke ne fataki mai ‘a e fonua lolotonga ‘a e ngaahi fakalelei fakapolitikale ‘a ia tene paotoloaki e nofo melino pea mo ‘etau tupulekina faka ‘ekonomika mo fakasosiale. He  ‘ikai leva ke toe tonu ‘a e pehe ia ko e minisita pe ki he mate. ‘Oku totonu leva ke tau fakamalo ‘ia si ‘i kau tangata mo fafine kuo nau tu ‘u mai he taimi faingata ‘a ko’eni ke langomi e fatongia.

‘Oku mahino ‘aupito pe mei he ngaahi fokotu ‘u minista kimui ni ‘a hono fili mai e kakai ngaue lelei, falala ‘anga mo ako lelei koe ‘uhi ‘oku ‘ikai ma ‘u e ngaahi taleniti ia ko ‘eni he kau fakafofonga fili lolotonga ‘o e kakai pea mo e kau nopele. He ko hai ha taha he Fale te tau fakatataua kiai e taleniti ‘o Hon. Matoto pe ‘Akolo? ‘A ia ko e taha pe ‘eni ia he ngaahi sitepu ‘oku tau lolotonga foua ‘i he ‘etau fakalelei fakapolitikale. Ka ‘oku malie foki ‘a ‘ete vakai ki hono kei pukepuke ‘o e ‘ekuasi taufatungamotu ‘a ‘o e kau memipa he Fale. ‘A ia ko e pau ke minority e kau minisitaa/Kapineti. ‘Oku ‘ikai leva malava ke hanga ‘e he kau fakafofonga nopele (9) ‘iate kinautolu pe pe ko e kau fakafofonga ‘o e kakai (9) ‘o outvote e kau minisitaa (16). ‘I he taimi tatau, he  ‘ikai lava e kau minisitaa (16) ‘o outvote e kau nopele mo e kakai (18) ‘o kapau te nau tu ‘u fakataha. ‘A ia ‘oku lava leva ke tau pehe kapau ‘e fokotu ‘u taha ki he Kovana Vava ‘u pea ‘e 17 ki he 18 pea ko e kakato ia ‘o e Kapineti kae malava ke tauhi ‘a ‘ene minority he Fale. ‘A ia ‘oku ngalingali ko e fakalelei ‘oku lolotonga fakahoko, te tau iku ki ha kau memipa ‘e 35 nai ‘i he Fale ke toki fili mei ai e kau minisitaa. Kuo ‘i ai foki e motolo ia ki he toko 30 pea ‘e malie ha ‘atau sio ki he ngaahi felingiaki fakakaukau. Ka 'oku ha mahino mai pe foki 'a e tokanga lahi ki he politiki fakapaati (party politics) pea mo 'ene malava ke ne veuveuki ha ki'i sosaieti si'isi'i hange ko Tonga. Vakai ki he ngaahi feliliuaki 'oku hoko ki he Fale Alea 'o e Cook Is pea tukukeheange pe foki 'a Solomone, PNG pea mo Vanuatu.

Ka ‘oku hoko foki e ngaahi fakalelei pea mo e ngaahi fokotu ‘u minisita fo ‘ou ‘oku tau lolotonga vakai ki ai ko e fakatu ‘amelie ki he fili ka hoko. ‘Oku ‘ikai ha ‘aku veiveiua ‘e ‘i ai e kau tangata mo fafine taleniti ‘ia te nau pole ke hu ki he Fale pea ‘e ‘i ai e liliu ‘i he vakai ‘a e kau fili ki he kakai ‘oku tuha ke nau fakafofonga ‘i kinautolu.

Kuo tau ‘osi sio tonu pe ‘i Fisi ki hono unuunu mai e kakai taleniti ‘ia ke nau fakalele ‘a ‘enau Kapineti fakataimi he hili ‘a e liukava ‘o e 2000. Ne meimei toe hu kotoa mai pe e Kapineti fakataimi, ‘o kau ai e palemia lolotonga, ‘o kau he fili. He  ‘ikai leva ke fai ha ofo ia kapau ‘e fili mai ‘a ‘Alisi Taumoepeau mei Ha ‘apai ke hokosi e faifatongia ‘a Afeaki ma ‘ae Pako. Pea ko hai te ne ta ‘ofi ‘a Lisiate ‘Akolo mo Tevita Palefau mei ha ‘ana lele mei he Lolo. ‘Oku tau ‘amanaki atu leva kitautolu ki ha kau ngaue fakapule ‘anga ma ‘olunga, kakai mei he sekitoa taautaha, kau Faifekau, kau ‘Ofisa Kolo mo Pule Fakavahe taleniti ‘ia te nau pole ki he Fale. He  ‘ikai toe fu ‘u ‘aonga ‘a e kemipeini mo longolongoa ‘a ‘aki ‘a e liliu mo e temokalati he ko e me ‘a ia ‘oku lolotonga hoko pea he  ‘ikai ta ‘ofi ‘e taha. He  ‘ikai faingata ‘a leva ke tau sio ki he ngaahi kemipeini ‘e hoko he loto ‘i pule ‘anga pea mo kinautolu ‘i tu ‘a.

Ka ‘oku malie ‘Etita ‘ete vakai ki he fakalelei ‘oku lolotonga hoko. ‘I he Kapineti, ko e meimei 75% koe kau tutuku ‘o e Ako Ma ‘olunga ‘o Tonga. Ko e Komiti ki he Fakalelei, ne laka hake he 50% ko e kau Tonga High. Ko hono fofoa ‘i e liliu mo e temokalati ne fai ia ‘e Futa Helu, ko e taha ‘o e kau toetoenga mei he kau matematika ‘o e 1947. Pea ko e fo ‘i tukungaue fakahisitolia kuo ne liua e angafai ‘o e fonua ni, ko hono kau taki koe meimei Paini Mutu kotoa. Ta ko e ‘aho pe pea mo e kuonga ne visone ki ai ‘a e La ‘a kuo Unga Fonua he 1947.

‘Ofa atu

Sailosi Finau

sailosifinau [at] yahoo [dot] com [dot] au