'Etita,
Ko e ngaahi felafoaki ‘oku fai he ngaahi pepa mo e mitia ki hotau fonua tupu ‘anga, pea kau atu ki ai e ngaahi pepa ‘a e ‘u fonua muli lahi tefito ki NZ mo ‘Aositelelia, ‘oku fu ‘u malie faufaua. He ‘oku nau hanga ‘o fakafotunga mai ‘a e tui mo e mahino ‘a e fakataau taha mo e fakatokolahi ki hotau hisitolia mo e ngaahi me ‘a ‘oku hoko totonu mo mo ‘oni, pea mo e ngaahi me ‘a hala mo ‘ikai mo ‘oni.
‘Oku ne talamai ai kapau ‘oku ai ha ‘atau mahino lelei, pe ko e ta ‘emahino pe ka ‘oku mio ‘i ke ha ngali mahino, ‘e malava ke iku ‘o to e fihi ange ai e kaveinga ‘oku fai ki ai ‘a e vivili pe felafoaki. ‘Oku ai foki e lau malie ‘a e kau Papalangi. Kapau ‘oku te talanoa ki ha me ‘a ‘oku ua tefito pe ‘a e me ‘a he feinga ni:
1) ko ‘ete feinga ke fakamatala ‘i totonu ‘a e me ‘a ne hoko mo hono anga totonu, pe
2) ko ‘ete ‘oatu ‘e kita ‘ete fima ‘u mo e me ‘a ‘oku te loto fakafo ‘ituitui ke hoko ‘o ha ‘aki hifo ‘o fakapulou ‘i ‘aki ‘a e me ‘a ne hoko.
Ko e 1) ‘oku fa ‘a ongo na ‘o pehe, ...lea mai he poini pe ‘isiu pea ne fuofuo ongo na e lea ni ‘i Tonga ko hono ngaue ‘aki ‘e Palofesa Futa Helu ‘i ‘Atenisi mo e mitia.
Pea ko e 2) leva ne to e fa ‘a pehe pe ‘e Futa, ...tuku hono natu tavale ‘a e poini mo e ‘isiu he ‘oku palaku....
Ko ‘etau lau e ngaahi tohi ki he ‘u pepa, kuo hoko ‘a e natu tavale ‘a e poini mo e ‘isiu hange ko e anga maheni pe ia, pea ‘oku taki mu ‘a pe ai ‘a e kau faiongoongo lahi ‘i Tonga pea pehe ‘i muli. Ko e ngaahi nusipepa mo e mitia lahi ko e ngaahi pisinisi pea ‘oku nau ‘i he malumalu kinautolu ‘o e mo ‘ui pisini fakakepitalisimi ‘o e ‘aho ni, ‘a ia ko honau anga hono fakamatala ‘i ‘e Karl Marx ‘oku hange ha Fu'u Nifoloa.
He ‘oku ne folofua e me ‘a kotoa pe ‘e ofi ki ai kehe pe ke ma ‘u ‘ene fiema ‘u ongoongo manakoa he maketi mo e tupu fakapa ‘anga, pea kapau te ne ma ‘u ha me ‘a ke tamate ‘i pea ‘oku moloki pe ki he ta ‘e ‘aonga ‘aupito ka e kehe pe ke lava ‘ene fiema ‘u fakakepitalisimi. Pea ko e me ‘a ‘eni ‘oku tau sio ai he lahi taha e ngaue ‘a e kau faiongoongo ‘oku nau malumalu mo ha ‘iha ‘i kinautolu ‘e he mo ‘ui fakapisnisini ni, pea ‘ikai pe ha ‘anau to e meeso pe ‘ofa ki he me'a totonu ne hoko totonu ke lipooti mai.
Ko e taha, ko e taha fai ongoongo kotoa pe mo e ‘u kautaha lahi ‘oku ai ‘enau tui fakataau taha ki ha ‘isiu pe tui fakapolitikale, pea ‘oku tau fiu leva he ‘enau talamai ko e Mo'oni pe ia pea ‘oku hala e toenga ia, ‘o nau mavahe mei honau fatongia fika ‘uluaki ko e lipooti mai e me ‘a ne hoko. Ko e kau feinga Liukava ‘i Tonga (kehe kau feinga liukava mo e feinga kapikapi pe fakalelei fakapoilitikale) ‘oku nau ngaue he ‘u mitia he founga fakanifoloa, pea ‘oku kau atu ki ai mo e kau mitia mei NZ mo ‘Aositelelia ‘oku nau pehe ne 'ikai pe ha toe ngaue lelei ia 'a e pule'anga Tonga mo e Tama Tu'i mo Hono Fale. Ko e ngahi fo ‘i fakanafala ‘eni ‘oku mahu ‘inga ke tau tokanga ki ai, he ‘oku nau uesia ‘etau fakakaukau mei he ngaahi me ‘a ne hoko he hisitolia.
‘Oku kehe ‘a e ngaahi vaivai ‘anga pea kehe ‘a e ngaahi malohi ‘anga mo e ngaue lelei kuo fai ‘i hotau pule ‘anga mo e Ha ‘a Tu ‘i mo honau ngaahi Ha ‘a he ngaahi lau senituli, pea me ‘a ni ko e Kovi pe mo e vaivai ‘oku ta'aki (ta ‘epalanisi lahi ‘eni). Ko ‘etau sivilaise ko e sivilaise motu ‘a ia ‘o polinisia pea ne ai e kuonga (Classical Period) ko e ma ‘olunga taha ia. Pea ‘oku ai e ngaahi vaivai ‘anga pea ai mo e ngaahi malohinga mo e lelei. Mei pala hoku telinga hono tala ‘e he mitia lahi ‘i Tonga mo muli ‘etau vaivai mo e palaku ka e fefe 'etau faka'ofo'ofa mo e lelei. ‘Ave ia ‘o fufu honau lalo tesi, sea mo e takapau.
‘Oku ou ui e founga ko ‘eni ko e feinga fakakuifi mo fakaloto'i. Lolotonga e ‘e ‘epa e me ‘a faka ‘eiki ‘a e Tama Pilinisi Tu ‘ipelehake mo Pilinesi Kaimana ne hanga atu e mitia lahi ia ‘i Tonga mo muli mo e kau tohi ki he ‘etitia ‘o hakule mo e li hake mo li hifo ‘a e vaivai ‘anga mo e tonutonu ne hoko ai e fakatu ‘utamaki ni. ‘Ikai ke ma ‘u ha ongo molumalu'ia ki ha pekia kuo hoko, ko e konga mahu ‘inga ia he sivilaise ‘a Polinisia ‘oka hoko ha ‘apisia/me ‘afaka ‘eiki. Ko e ha ‘oku ‘ikai fai pehe ai ‘a e miti NZ ki he hala ‘a e Kuini ‘o e kau Mauli ke ta ‘aki hake e ngaahi vaivai ‘anga (he ‘oku nau mate he mamavahe he ‘oku ai e ‘atamai ia mo e mamahi ‘i fonua ‘a e kau mauli ke nau fakafepaki ‘i fefeka, ka ko kitautolu ‘oku hange ha limu tu ‘u ‘i ‘au, ‘ikai to e ha pupu he ‘etau taifia no ‘ia ai he fiema ‘u ia ‘a e kau mitia muli). Ko e kau Papalangi ‘i he taimi lahi ‘oku nau kaimu'a mo e fiepoto ta'epoto he ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke nau mahino ‘i lelei kitautolu (pea ‘oku pue ai kuikui aipe hotau tokolahi).
Ko hai ‘oku loto ke ta ‘aki pehe ‘i ha ‘ane ‘apisia pe me ‘afaka ‘eiki, ‘ai ko a ko e ‘analaiso ke ‘ilo ‘o e mo ‘oni, ko e ngaue ia ‘a e kau fakatotolo fakaako mo e fale hopo pe fakamaau ‘anga.
Ko ‘eku fakaongoongo atu ‘eni ki ha hala ‘a e Tu ‘i ka e to e hanga hake ‘a e ‘u mitia ‘i Tonga mo e kau faitohi ‘Etita ‘o ta ‘aki ‘o fukefuke ‘i kitu ‘a mamani, fakataha mo e mitia muli ‘a e Tu ‘i mo hono Fale mo ‘enau ngaahi vaivai ‘anga ka e ‘e ‘epa pe ‘a e Tu ‘i. ‘Oku ‘ikai ko ha tala lasu ‘eni, he ‘e hoko ‘eni. Ko e me ‘a ‘oku te lea ‘aki mo tohi ki ha pepa ko e me ‘a pe ia ‘oku mahino ki hoto ‘atamai, pea he ‘ikai pe to e laka hake ‘ete ‘ilo he ngaahi me ‘a ko ia. Pea ‘oku faka ‘ofo ‘ofa ‘aupito pe ia, ka ko e palopalema ko ‘ete talaki ki mamani ko e mo'oni pe ia.
Pea ‘oku ou manatu heni ki he tui fakafilosofia ‘a e kau filosefa Skepitics he kuonga ‘o e Hellenistic Period ‘i ‘Iulope. Ne nau pehe ko e mo ‘oni ‘o ha ‘ilo kuotau a ‘usia pe ma ‘u ko e konga pe ia, pea ‘oku ‘ikai ko ‘ene kakato ia, pea ‘e to e ai pe ‘a e mo ‘oni ia mo e ‘ilo ‘e taha ‘e tu ‘u fehanghanga mo ia, pea ko ia ai ko e mo ‘oni kuopau ketau kumi ma ‘u pe ki ai pea he ‘ikai pe ‘e ‘i ai ha taimi ia te tau ‘ilo kanokato ai.
Fakamanatu mai kiate au ‘a e talanga heni ki he hiki vahenga mo hono taukave ‘i hono lelei mo e kovi, ka ‘okapau te tau hanga hifo ‘o e kumi fakalelei ki he hiki vahenga ko hono kakano mo e mo ‘oni te tau to e a ‘u atu ki ai ko ha siokita 'a ha ongo kulupu lalahi he kau ngaue fakapule'anga ke fakalato ha'anau tolu fiema'u, pea ‘oku ‘ikai ko ha fiema ‘u ia ‘a e fonua katoa. Pea ko kinautolu pe ‘oku nau ma ‘u mo inu lahi hono melie, pea katau to e kumi atu te tau to e ma ‘u ai, ko e fo ‘i feinga fakapolitikale, pea kapau te tau to e kumi atu te tau to e ‘ilo atu ko e fo ‘i kumi ongoongo he mitia, mo e ha fua. He ‘oku malie hono kohi mai e ‘u mata ‘i fika, ka e ‘ikai ke teitei ai ha mata ‘i fika ia ‘e kohi mai ma ‘ae kakai mo e fonua fakalukufua, mo ‘ene uesia kehekehe ‘etau mo ‘ui faka ‘atamai ‘etau fanau ako, fakasosiale mo e fakamolale fakalukufua.
‘Oku ‘ikai to e kehekehe ‘eni mo e ngaahi fakakaukaui pehe ko e mo ‘oni ‘oku
tu ‘uaki mo taukave ‘i mai he fakafekiki ‘a Lopeti Senituli mo Tavake Fusimalohi, pea pehe ki he fakafekiki he feinga liukava mo hono ngaah mo ‘oni ‘oku tu ‘uaki neongo ko e ngaahi mo ‘oni ‘e to e ai pe ngaahi mo ‘oni mo e ‘ilo kehe ia tenau tu ‘u fehangahangai, pea mo e to e tanaki atu ki hano fakatonutonu kinautolu.
Ko e faka ‘osi pe, kou kole atu ke tau to e ki ‘a ‘a ange pea tau ‘a mei he mohe, mo e tui au ‘o tui au aipe, he ‘oku fakalilifu ‘a e ngaahi kaupeau fakanifoloa ia he ‘aho ni. Ko e me ‘a fakamamahi taha ko ha ‘ate muimui kuikui pe ko ha ‘ate tui ki ha fakakaukau ne pehe ko ha mo ‘oni, pea ta ko a ko e konga si ‘i pe ia ‘o e mo ‘oni pe ko e fo ‘i lasu ‘ata ‘ata pe.
Faka ‘apa ‘apa atu,
Siosiua Lafitani Tofua ‘ipangai
‘Api ko Ma ‘ananga
Lo ‘au Research Society (LRS)
pouvalul [at] aapt [dot] net [dot] au
